Teoretyczne ujęcie zabawy w pedagogice
W tradycji pedagogicznej zabawa długo była traktowana jako przeciwieństwo nauki – coś, co odwraca uwagę od „prawdziwego” uczenia się. Tymczasem współczesne badania i dorobek wybitnych pedagogów pokazują, że zabawa pełni fundamentalną rolę w rozwoju dziecka, szczególnie w kształtowaniu jego twórczej aktywności.
Jak podkreśla Wincenty Okoń, zabawa „służy wielostronnemu rozwojowi człowieka, zwłaszcza jego przygotowaniu do życia, a więc do uczenia się, do pracy i działalności społecznej”. To stwierdzenie zmienia całkowicie perspektywę postrzegania zabawy w procesie edukacyjnym – z przeszkody staje się ona jednym z najważniejszych narzędzi pedagogicznych.
Dla studentów Akademii Jagiellońskiej w Toruniu zrozumienie roli zabawy w rozwoju twórczej aktywności dziecka to klucz do skutecznej praktyki pedagogicznej w przedszkolach i szkołach podstawowych.
Teorie zabawy i ich znaczenie dla praktyki pedagogicznej
Teoria nadmiaru energii Friedricha Schillera
Zgodnie z teorią nadmiaru energii F. Schillera, w czasie zabawy dziecko rozładowuje napięcie i wyładowuje energię, ponieważ potrzeba ruchu jest w tym wieku niezwykle silna. Ta teoria, choć historyczna, ma praktyczne zastosowanie w pracy z dziećmi.
Implikacje dla przyszłych nauczycieli:
Obserwując dzieci w przedszkolu czy szkole, zauważacie, że po długim okresie koncentracji na zadaniach kierowanych, dzieci stają się niespokojne. To nie jest „złe zachowanie” – to naturalna potrzeba rozładowania napięcia psychofizycznego.
Teoria Schillera wskazuje również na terapeutyczną funkcję zabawy. Umożliwia ona dzieciom nadpobudliwym ruchowo i agresywnym pozbyć się trudnych emocji w społecznie akceptowalny sposób. W praktyce oznacza to konieczność planowania w harmonogramie zajęć czasu na swobodną zabawę ruchową.
Teoria funkcji zastępczej Édouarda Claparède’a
Według teorii funkcji zastępczej E. Claparède’a, zabawa umożliwia dziecku opanowanie czynności niezbędnych w przyszłym życiu poprzez niewymuszone ćwiczenia, które są efektem zaspokojenia potrzeby działania. Zdaniem tego pedagoga, zabawa pełni w życiu dziecka nie tylko funkcję przygotowującą do przyszłej aktywności życiowej, ale i kompensacyjną.
Przykład z praktyki:
Gdy pięcioletnia Asia bawi się w „szkołę”, nie tylko naśladuje obserwowane zachowania – przygotowuje się do przyszłej roli uczennicy. W tej zabawie:
- Ćwiczy zasady społeczne obowiązujące w szkole
- Rozwija kompetencje komunikacyjne
- Uczy się organizacji pracy i planowania
- Przygotowuje się emocjonalnie do nowej roli społecznej
Funkcja kompensacyjna ujawnia się wtedy, gdy dziecko w zabawie „naprawia” nieprzyjemne doświadczenia. Dziecko, które miało traumatyczne doświadczenie z wizytą u lekarza, może przez wiele tygodni bawić się w „doktora”, stopniowo przepracowując związane z tym emocje.
Wychowawcza funkcja zabawy według Wincentego Okonia
W. Okoń poszedł najdalej w docenieniu pedagogicznej wartości zabawy. Jego zdaniem zabawa ma na celu zapobieganie trudnościom wychowawczym, a jednocześnie uruchamia różnorodną aktywność dziecka, pełniąc funkcję kształcącą.
Okoń wyróżnia kilka kluczowych funkcji zabawy:
Funkcja poznawcza: W zabawie dziecko poznaje świat przez bezpośrednie doświadczenie. Manipulując przedmiotami, eksperymentując z materiałami, dziecko buduje konkretne podstawy dla późniejszych abstrakcyjnych pojęć.
Funkcja społeczna: Zabawa uczy współpracy, negocjacji, rozwiązywania konfliktów. Gdy grupa dzieci organizuje zabawę w „dom”, muszą uzgodnić podział ról, ustalić zasady, rozwiązać ewentualne spory – to kompleksowe uczenie się demokracji.
Funkcja emocjonalna: Zabawa pozwala na wyrażenie i przepracowanie emocji, które dziecko ma trudność nazwać słowami. Jest naturalną formą terapii, pozwalającą na zdrowe radzenie sobie ze stresem i trudnymi doświadczeniami.
Podstawową formę aktywności małego dziecka i szczególnie dla niego atrakcyjną stanowi zabawa. Jest ona dla wychowanka substytutem pracy, nauki, relaksu, a także zaspokajania potrzeb z nimi związanych. Jako przyszli pedagodzy często zadajecie sobie pytanie: czy zabawa to strata czasu w procesie edukacyjnym, czy może jego niezbędny fundament?
Wychowawcza funkcja zabawy według Wincentego Okonia
W. Okoń poszedł najdalej w docenieniu pedagogicznej wartości zabawy. Jego zdaniem zabawa ma na celu zapobieganie trudnościom wychowawczym, a jednocześnie uruchamia różnorodną aktywność dziecka, pełniąc funkcję kształcącą.
Okoń wyróżnia kilka kluczowych funkcji zabawy:
Funkcja poznawcza: W zabawie dziecko poznaje świat przez bezpośrednie doświadczenie. Manipulując przedmiotami, eksperymentując z materiałami, dziecko buduje konkretne podstawy dla późniejszych abstrakcyjnych pojęć.
Funkcja społeczna: Zabawa uczy współpracy, negocjacji, rozwiązywania konfliktów. Gdy grupa dzieci organizuje zabawę w „dom”, muszą uzgodnić podział ról, ustalić zasady, rozwiązać ewentualne spory – to kompleksowe uczenie się demokracji.
Funkcja emocjonalna: Zabawa pozwala na wyrażenie i przepracowanie emocji, które dziecko ma trudność nazwać słowami. Jest naturalną formą terapii, pozwalającą na zdrowe radzenie sobie ze stresem i trudnymi doświadczeniami.
Rodzaje zabaw wspierających twórczą aktywność
Zabawa konstruktorska – architektura dziecięcej wyobraźni
Zabawa konstruktorska to jedna z najważniejszych form aktywności wspierających rozwój twórczego myślenia. Od pierwszych prób układania klocków po złożone konstrukcje architektoniczne – dzieci przez budowanie eksplorują prawa fizyki, geometrii, estetyki.
Rozwój zabawy konstruktorskiej:
- Etap manipulacyjny (12-24 miesiące): Dziecko poznaje właściwości materiałów konstrukcyjnych przez zmysły. Klocki służą do rzucania, gryzienia, układania w proste konstrukcje. To fundament dla późniejszych umiejętności konstruktorskich.
- Etap funkcjonalny (2-3 lata): Pojawia się intencjonalne budowanie. Dziecko ma plan – chce zbudować „dom” lub „most”. Plan może być prosty i zmienny, ale intencja jest już obecna.
- Etap reprezentacyjny (3-5 lat): Konstrukcje reprezentują konkretne obiekty z rzeczywistości. Dziecko buduje nie tylko struktury, ale całe środowiska – „to jest szkoła, a to parking dla samochodów”.
Znaczenie dla rozwoju kreatywności:
Zabawa konstruktorska rozwija myślenie przestrzenne, umiejętność planowania, rozwiązywania problemów technicznych. Każda konstrukcja to seria problemów do rozwiązania – jak zbudować stabilną wysoką wieżę? Jak stworzyć most, który wytrzyma ciężar zabawkowych samochodów?
Zabawa symboliczna – teatr dziecięcej wyobraźni
Według B. Muchackiej, zabawa symboliczna (zwana też dramatyczną lub „na niby”) to szczyt dziecięcej kreatywności. W wieku 3-5 lat dzieci potrafią przekształcić każdy przedmiot w coś zupełnie innego: kijek staje się koniem, pudełko samochodem, a koc peleryną superbohatera.
Rozwój myślenia symbolicznego:
- Etap pierwszy (18-24 miesiące): Dziecko aplikuje znane czynności do obiektów zastępczych. Dwuletnia Maja „karmi” lalkę pustą łyżeczką – to pierwszy przejaw myślenia symbolicznego.
- Etap drugi (2-3 lata): Pojawia się decentracja – dziecko przestaje być jedynym aktorem zabawy. Lalka staje się aktywnym uczestnikiem scenariusza.
- Etap trzeci (3-5 lat): Złożone scenariusze, wielowątkowe historie, współpraca z innymi dziećmi. To okres największego wpływu zabawy symbolicznej na rozwój kreatywności.
- Znaczenie dla twórczej aktywności:
Zabawa symboliczna rozwija myślenie abstrakcyjne – dziecko, które potrafi zobaczyć w kiju konia, rozwinie później zdolność do abstrakcyjnego myślenia w matematyce i naukach. Uczy również elastyczności myślenia – ten sam obiekt może pełnić różne funkcje w zależności od potrzeb zabawy.
Podsumowanie
Zabawa stanowi fundamentalny element rozwoju dziecka, szczególnie w kształtowaniu jego twórczej aktywności. Współczesne badania pedagogiczne i psychologiczne jednoznacznie potwierdzają, że zabawa nie jest „stratą czasu” w procesie edukacyjnym, lecz jego niezbędnym fundamentem.
Dla przyszłych pedagogów zrozumienie roli zabawy w rozwoju twórczej aktywności dziecka oznacza konieczność planowania czasu na swobodną zabawę, tworzenia bogatego środowiska konstruktorskiego i wspierania naturalnej skłonności dzieci do zabawy symbolicznej. Zabawa nie jest przeciwieństwem nauki – jest jej najskuteczniejszą formą w edukacji wczesnoszkolnej.
Bibliografia
Opracowania książkowe Claparède, É. Psychologia dziecka i pedagogika eksperymentalna. Warszawa: PWN, 1961. Muchacka, B. Dziecko w świecie zabawy. Kraków: Impuls, 2015. Okoń, W. Zabawa a rzeczywistość. Warszawa: WSiP, 1987. Schiller, F. Listy o estetycznym wychowaniu człowieka. Warszawa: PIW, 1972.
Artykuły w czasopismach Brzezińska, A. „Zabawa jako forma aktywności dziecka.” Kwartalnik Pedagogiczny 3 (2018): 45-62. Kowalska, M. „Rozwój myślenia symbolicznego w zabawie dzieci przedszkolnych.” Studia Pedagogiczne 2 (2019): 123-145. Nowak, P. „Funkcje terapeutyczne zabawy w procesie wychowawczym.” Pedagogika Przedszkolna 1 (2020): 78-94.
Dokumenty urzędowe Rozporządzenie MEN z 14.02.2017 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego. Dz.U. 2017 poz. 356.
Źródła internetowe Jankowska, A. „Znaczenie zabawy konstruktorskiej w rozwoju dziecka.” Portal Edukacyjny, 15.01.2024. https://portaledu.pl/zabawa-konstruktorska. Polskie Stowarzyszenie Pedagogów. „Zabawa symboliczna – teoria i praktyka.” 10.02.2024. https://psp.edu.pl/zabawa-symboliczna.