Wychowanie siebie w świecie, który nie sprzyja skupieniu

Żyjemy w epoce hałasu. Hałasu nie tylko akustycznego, lecz informacyjnego, emocjonalnego i duchowego. Z każdej strony atakują nas komunikaty, obrazy, powiadomienia, bodźce, które wdzierają się w naszą codzienność i w nasze wnętrze. Uwaga stała się towarem, cisza luksusem, a skupienie – rzadkim, niemal zapomnianym dobrem. W świecie, w którym wszystko jest natychmiastowe, trudno o moment zatrzymania. A jednak właśnie zatrzymanie, refleksja i cisza są warunkiem tego, co dr Elwira Balcer nazywa autoformacją – wychowaniem samego siebie.

Autorka w swojej książce „Autoformacja dziś. Wokół problematyki bycia wychowawcą samego siebie” pokazuje, że człowiek, który nie wychowuje siebie, traci nie tylko zdolność do rozwoju, ale i sens duchowego życia. Bo prawdziwe wychowanie nie jest czymś, co dzieje się wobec nas – ale czymś, co dzieje się w nas.

Człowiek rozproszony – człowiek niesłuchający

Dr Balcer zauważa, że współczesny człowiek coraz częściej żyje na powierzchni. Jego świat to strumień treści, wrażeń, impulsów. Zamiast doświadczać, konsumuje. Zamiast rozumieć – reaguje. Zamiast myśleć – przewija. Ta nieustanna gotowość do odpowiedzi sprawia, że traci kontakt z samym sobą. A człowiek, który nie słucha siebie, przestaje też słuchać innych.

Autorka pisze o tym z perspektywy pedagogicznej, ale w tonie głęboko humanistycznym: gdy człowiek przestaje nad sobą pracować, jego duch „rozprasza się” tak, jak jego uwaga. Uczy się żyć w stanie ciągłego pobudzenia, ale traci zdolność do skupienia, do refleksji, do ciszy. A cisza – przypomina Balcer – nie jest pustką. Jest przestrzenią, w której człowiek może usłyszeć siebie.

dr Elwira Balcer – pedagog, filozof wychowania, adiunkt w Akademii Jagiellońskiej w Toruniu. W swoich badaniach koncentruje się na problematyce autoformacji, duchowości w edukacji i antropologii osoby ludzkiej.

W książce „Autoformacja dziś. Wokół problematyki bycia wychowawcą samego siebie” (Toruń, 2021) podejmuje próbę przywrócenia idei samowychowania – rozumianego nie jako indywidualna autoterapia, lecz jako akt wolności i odpowiedzialności za własny rozwój.

Cisza jako warunek wychowania

W pedagogice cisza odgrywa rolę formacyjną. Nie jest brakiem dźwięków, ale przestrzenią, w której rodzi się sens. To w ciszy człowiek uczy się pokory wobec rzeczywistości i wobec samego siebie. To w ciszy rodzi się pytanie: kim jestem? dokąd zmierzam? w co wierzę? Balcer pisze, że autoformacja zaczyna się właśnie wtedy, gdy człowiek zatrzymuje się w biegu i decyduje, że nie chce już żyć w trybie automatycznym. Gdy zaczyna odróżniać to, co ważne, od tego, co pilne. Gdy potrafi milczeć – nie po to, by się odciąć, ale by naprawdę słuchać. Wychowywać siebie to uczyć się ciszy wewnętrznej – tej, która nie boi się samotności, bo w niej człowiek spotyka siebie. To w ciszy dojrzewa refleksja, a z niej – mądrość.

Wychowywać siebie to nie znaczy „poprawiać się”. To znaczy uczyć się żyć mądrzej, głębiej, bardziej świadomie. To znaczy przekuwać błędy w doświadczenie, słabości w pokorę, sukcesy w wdzięczność. To proces nieustannego dialogu – ze sobą, z drugim człowiekiem, z rzeczywistością.

W świecie, który uczy nas reagować szybciej, autoformacja staje się formą oporu wobec pośpiechu. To wybór jakości zamiast ilości. To decyzja, by żyć w rytmie własnego myślenia, a nie rytmie powiadomień.

Edukacja, która pomaga się zatrzymać

Autorka widzi w edukacji przestrzeń, w której autoformacja może się realizować. Uniwersytet, szkoła, wspólnota akademicka – to miejsca, które mają sens tylko wtedy, gdy uczą człowieka prowadzić samego siebie. Edukacja nie może być jedynie transferem informacji, bo wtedy człowiek nie rozwija się, a jedynie gromadzi dane. Prawdziwe nauczanie musi prowadzić do spotkania – z wiedzą, z drugim człowiekiem, z samym sobą.

Balcer pisze, że zadaniem współczesnej pedagogiki jest odzyskanie wymiaru duchowego i aksjologicznego. Bo wychowanie, które nie dotyka ducha, nie dotyka człowieka. To właśnie autoformacja – wewnętrzna praca, refleksja, uważność – sprawia, że edukacja odzyskuje sens.

Odwaga skupienia

W świecie, który nie sprzyja skupieniu, autoformacja jest formą odwagi. Odwagi by nie poddać się rozproszeniu. Odwagi, by nie reagować natychmiast. Odwagi, by milczeć wtedy, gdy wszyscy mówią. Odwagi, by myśleć wtedy, gdy łatwiej powtarzać.

Dr Balcer pisze, że człowiek, który wychowuje siebie, staje się człowiekiem wolnym. Nie dlatego, że może wszystko, ale dlatego, że potrafi kierować sobą. Nie dlatego, że ucieka od świata, ale dlatego, że potrafi w nim być – z uwagą, z sensem, z miłością.

Autoformacja to cicha rewolucja ducha. To powrót do człowieka, który nie boi się ciszy. Bo tylko w ciszy można usłyszeć, kim się naprawdę jest.

Zapisz się do newslettera AJ

Chcesz być na bieżąco z wydarzeniami, konferencjami i ofertą edukacyjną Akademii Jagiellońskiej?
Dołącz do naszego newslettera i otrzymuj:

✅ aktualności z życia uczelni,
✅ inspiracje naukowe,
✅rabaty do 50% na studia i specjalne oferty tylko dla subskrybentów!